Sıkça karşılaşılan terimler ve açıklamaları.
A
ABA (Uygulamalı Davranış Analizi)
Otizm spektrum bozukluğu olan bireylerde davranış değişikliği ve beceri geliştirme için kullanılan bilimsel bir yaklaşımdır. Pozitif pekiştirme ve sistematik öğretim teknikleri kullanır.
Asperger Sendromu
Otizm spektrum bozukluğunun bir alt tipidir. Sosyal etkileşim zorlukları, sınırlı ve tekrarlayıcı davranışlar ile karakterize olur, ancak dil gelişiminde gecikme genellikle görülmez.
Atipik Gelişim
Standart gelişim basamaklarından farklı bir seyir izleyen gelişim sürecidir. Asperger Sendromu olan bireylerde genellikle sosyal ve duygusal gelişim alanlarında atipik özellikler görülür.
Aile Danışmanlığı
Ailelerin çocuklarının özel gereksinimleriyle başa çıkmasına yardımcı olan destek hizmetidir. Ebeveyn eğitimi, aile içi iletişim ve stres yönetimi konularını kapsar.
Aşırı Seçici Yeme
Çok sınırlı sayıda yiyeceği kabul etme durumudur. Doku, renk, koku gibi duyusal özelliklere karşı aşırı hassasiyet nedeniyle oluşabilir.
B
Beyin Farklılığı
Nörolojik yapı ve işleyişteki doğal varyasyonları ifade eder. Asperger Sendromu, beynin farklı şekilde bağlantılandığı bir nörolojik farklılık olarak kabul edilir.
BEP (Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı)
Özel gereksinimli öğrenciler için hazırlanan, bireysel ihtiyaçlara göre düzenlenmiş eğitim planıdır.
Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)
Düşünce, duygu ve davranış arasındaki bağlantıları ele alan terapi yöntemidir. Kaygı ve depresyon gibi durumlarda etkilidir.
Bütünleşik Duyusal Sistem
Beynin farklı duyusal bilgileri birleştirerek anlamlı bir bütün oluşturma sürecidir. Asperger Sendromu olan bireylerde bu süreç farklı işleyebilir.
Ç
ÇÖZGER
Çocuklar İçin Özel Gereksinim Raporu. Türkiye'de engelli çocukların eğitim, sağlık ve sosyal haklarından yararlanabilmesi için gerekli olan resmi belgedir.
Çalışma Belleği
Bilgiyi kısa süreli olarak tutma ve işleme yeteneğidir. Asperger Sendromu olan bireylerde bu beceride zorluklar yaşanabilir.
D
Duyusal Aşırı Yüklenme (Sensory Overload)
Çevreden gelen duyusal uyaranların (ses, ışık, dokunma vb.) beynin işleme kapasitesini aştığı durumdur. Bu durumda birey yoğun stres, kaygı veya 'meltdown' yaşayabilir.
Duyusal Hassasiyet
Ses, ışık, dokunma, tat veya koku gibi duyusal uyaranlara karşı aşırı (hiper) veya yetersiz (hipo) tepki verme durumudur. Örneğin, yüksek seslerden rahatsız olma veya acıya karşı duyarsız olma gibi.
Duyusal İşleme
Beynin duyusal bilgileri alıp, organize edip, yorumlayıp uygun tepki verme sürecidir. Asperger Sendromu olan bireylerde bu süreç farklı şekilde işleyebilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
Asperger Sendromu ile sık birlikte görülen bir durumdur. Dikkat, hiperaktivite ve dürtüsellik alanlarında zorluklar içerir.
Dil ve Konuşma Terapisi
İletişim becerilerini geliştirmek için kullanılan terapi yöntemidir. Sözel ve sözel olmayan iletişim becerileri üzerinde çalışır.
Duyusal Diyet
Bireyin duyusal ihtiyaçlarını karşılamak için planlanan aktiviteler ve stratejilerdir. Duyusal düzenleme için kullanılır.
Duyusal Odaklanma
Belirli duyusal uyaranlara aşırı odaklanma durumudur. Örneğin, dönen nesneleri uzun süre izleme gibi.
Duyusal Profil
Bireyin duyusal hassasiyetlerini ve tercihlerini belirleyen değerlendirme sürecidir.
Duyusal Regülasyon
Duyusal uyaranları uygun şekilde işleme ve tepki verme becerisidir.
Duyusal Uyum
Duyusal çevreye uyum sağlama sürecidir. Asperger Sendromu olan bireyler için önemli bir gelişim alanıdır.
E
Ekolali
Duyulan sesleri, kelimeleri veya cümleleri anında veya gecikmeli olarak tekrar etme durumudur. İletişim kurma, düşünme veya kendini sakinleştirme gibi işlevleri olabilir.
Empati
Başkalarının duygularını anlama ve paylaşma yeteneğidir. Asperger Sendromu olan bireyler empati kurmakta zorluk yaşayabilir, ancak bu onların duygusuz olduğu anlamına gelmez.
Ergoterapi
Günlük yaşam becerilerini geliştirmek için kullanılan terapi yöntemidir. İnce motor beceriler, duyusal işleme ve bağımsız yaşam becerileri üzerinde çalışır.
EKPSS
Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı. Türkiye'de engelli bireylerin kamu kurumlarında çalışabilmesi için girilen sınavdır.
Engelli Sağlık Kurulu Raporu
Türkiye'de engelli bireylerin haklarından yararlanabilmesi için gerekli olan resmi tıbbi belgedir.
Eş Zamanlı Gelişim
Farklı gelişim alanlarının (motor, dil, sosyal vb.) aynı anda ilerlemesi sürecidir.
F
Fonksiyonel İletişim
Günlük yaşamda ihtiyaçları karşılamak için kullanılan iletişim becerileridir.
G
Gecikmiş Dil Gelişimi
Dil becerilerinin yaş beklentilerinin gerisinde kalması durumudur.
Görsel Destek
İletişim ve öğrenmeyi kolaylaştırmak için kullanılan görsel materyallerdir (resimler, semboller, yazılar).
Görsel Zaman Çizelgesi
Günlük rutinleri görsel olarak gösteren zaman düzenleme aracıdır.
Güvenli Alan
Bireyin kendini güvende hissettiği, stres ve aşırı uyarımdan uzak ortamdır.
H
Hiperfokus
Belirli bir konuya veya aktiviteye aşırı odaklanma durumudur. Asperger Sendromu olan bireylerde sık görülür ve hem avantaj hem de dezavantaj olabilir.
Hiperleksi
Erken yaşta okuma becerisi geliştirme durumudur. Asperger Sendromu olan bireylerde sık görülür.
İ
İletişim Alternatifleri
Sözel iletişim kurmakta zorluk yaşayan bireyler için kullanılan alternatif yöntemlerdir.
İnce Motor Beceriler
Küçük kas gruplarını kullanarak yapılan hareketlerdir (yazı yazma, düğme ilikleme vb.).
İşitsel İşleme
Ses bilgilerini alma, anlama ve yorumlama sürecidir.
K
Kapsamlı Değerlendirme
Çocuğun gelişimsel, davranışsal, duygusal ve akademik durumunu çok boyutlu olarak inceleyen profesyonel değerlendirme sürecidir.
Kaynaştırma Eğitimi
Özel gereksinimli öğrencilerin normal sınıflarda eğitim alması sürecidir. Destekleyici hizmetler ve uyarlamalarla birlikte uygulanır.
Kaba Motor Beceriler
Büyük kas gruplarını kullanarak yapılan hareketlerdir (koşma, zıplama, tırmanma vb.).
Kendini Düzenleme
Duygusal ve davranışsal tepkileri kontrol etme becerisidir.
Kısa Süreli Bellek
Bilgiyi kısa süreli olarak tutma yeteneğidir.
Kognitif Esneklik
Düşünce ve davranışlarda esneklik gösterebilme becerisidir.
Konuşma Terapisi
Dil ve konuşma becerilerini geliştirmek için kullanılan terapi yöntemidir.
Kritik Dönem
Belirli becerilerin en iyi şekilde öğrenilebildiği yaş aralıklarıdır.
L
Lateralizasyon
Beynin sağ ve sol yarıkürelerinin farklı işlevler üstlenmesi sürecidir.
M
Meltdown
Duyusal aşırı yüklenme, stres veya kaygı sonucu yaşanan yoğun duygusal ve davranışsal tepki dönemidir. Kontrol kaybı ve yoğun duygusal ifade ile karakterizedir.
Makul Uyumlaştırma
İş yerinde veya eğitim ortamında yapılan, bireyin ihtiyaçlarına uygun düzenlemelerdir.
Meltdown Önleme
Duyusal aşırı yüklenme ve stres durumlarını önlemek için kullanılan stratejilerdir.
Motor Planlama
Hareketleri planlama ve koordine etme becerisidir.
N
Nöroçeşitlilik
İnsan beyninin doğal varyasyonlarını kabul eden ve farklı nörolojik yapıları bir zenginlik olarak gören yaklaşımdır. Asperger Sendromu bu çeşitliliğin bir parçasıdır.
Nörogelişimsel
Beyin gelişimi ile ilgili olan, gelişimsel süreçleri etkileyen durumları ifade eder.
O
OSB (Otizm Spektrum Bozukluğu)
Sosyal etkileşim, iletişim ve davranış alanlarında farklılıklar gösteren nörogelişimsel bir durumdur. Spektrum, belirtilerin şiddet ve çeşitlilik açısından geniş bir yelpazede görülmesini ifade eder.
Otistik Tükenmişlik
Sürekli maskeleme ve duyusal aşırı yüklenme sonucu yaşanan yoğun bitkinlik durumudur.
Ö
Özel İlgi Alanı
Belirli bir konuya (örneğin trenler, dinozorlar, haritalar) karşı yoğun, derin ve ansiklopedik düzeyde bilgi sahibi olma eğilimidir. Bu ilgi alanları birey için büyük bir motivasyon ve mutluluk kaynağı olabilir.
Özel Eğitim
Özel gereksinimli bireylerin eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmış, bireyselleştirilmiş eğitim programlarıdır.
Öz-Düzenleme
Kendi duygusal ve davranışsal durumunu kontrol etme becerisidir.
Öz-Savunuculuk
Kendi ihtiyaçlarını ifade etme ve haklarını savunma becerisidir.
P
PECS (Picture Exchange Communication System)
Görsel iletişim sistemi. Özellikle sözel iletişim kurmakta zorluk yaşayan bireyler için resimlerle iletişim kurma yöntemidir.
Pragmatik Dil
Sosyal bağlamda uygun dil kullanma becerisidir.
Proprioseptif Sistem
Vücut pozisyonu ve hareket algısından sorumlu duyusal sistemdir.
Prozodi
Konuşmadaki tonlama, vurgu ve ritim özellikleridir.
R
RAM (Rehberlik ve Araştırma Merkezi)
Türkiye'de özel gereksinimli öğrencilerin eğitim süreçlerini değerlendiren ve yönlendiren resmi kurumlardır.
Rutin
Günlük yaşamda tekrarlanan, öngörülebilir aktiviteler ve sıralamalardır. Asperger Sendromu olan bireyler için rutinler güvenlik ve kontrol hissi sağlar.
S
Sosyal Beceri
Toplumsal yaşamda etkili iletişim kurmak için gerekli olan becerilerdir. Göz teması, sıra alma, paylaşma, işbirliği gibi davranışları içerir.
Sosyal İpuçları
Sözsüz iletişim unsurlarıdır (jestler, mimikler, beden dili, ses tonu vb.). Asperger Sendromu olan bireyler bu ipuçlarını anlamakta ve yorumlamakta zorluk yaşayabilirler.
Stimming (Stereotipi)
Vücudu sallama, el çırpma, parmak şıklatma gibi tekrarlayıcı ve ritmik hareketlerdir. Genellikle kendini sakinleştirmek, odaklanmak veya duyusal girdiyi düzenlemek için yapılır.
Sosyal Hikaye
Sosyal durumları açıklamak için kullanılan kısa hikayelerdir.
Sosyal Model
Sosyal becerileri öğretmek için kullanılan örnek davranışlardır.
Sosyal Öğrenme
Gözlem ve taklit yoluyla sosyal becerileri öğrenme sürecidir.
Sosyal Zeka
Sosyal durumları anlama ve uygun tepki verme yeteneğidir.
Sözel Olmayan İletişim
Kelime kullanmadan yapılan iletişim türleridir (jest, mimik, beden dili).
Sözel İletişim
Kelime ve cümlelerle yapılan iletişim türüdür.
Stim
Stimming davranışlarının kısaltmasıdır.
Ş
Şelasyon
Vücuttan ağır metalleri uzaklaştırmayı amaçlayan tıbbi bir yöntemdir. Ancak otizm tedavisinde kullanımı bilimsel olarak desteklenmemektedir ve tehlikeli olabilir.
Şema
Bilgiyi organize etme ve anlama yollarıdır.
T
Tipik Gelişim
Çoğunlukla gözlenen standart gelişim sürecidir. Asperger Sendromu olan bireyler bu süreçten farklı bir gelişim gösterebilir.
Taklit Becerisi
Gözlemlenen davranışları tekrar etme yeteneğidir.
Temel Tepki Eğitimi (PRT)
Otizm spektrum bozukluğu için geliştirilmiş bir eğitim yöntemidir.
U
Uyaran Kontrolü
Çevresel uyaranları kontrol etme ve düzenleme becerisidir.
Uyum Becerileri
Günlük yaşamda bağımsız olabilmek için gerekli becerilerdir.
V
Vestibüler Sistem
Denge ve hareket algısından sorumlu duyusal sistemdir.
Y
Yönetici İşlevler
Planlama, organizasyon, dikkat kontrolü, esneklik gibi bilişsel becerilerdir. Asperger Sendromu olan bireylerde bu becerilerde zorluklar yaşanabilir.
Yaygın Gelişimsel Bozukluk
OSB'nin eski adıdır. DSM-5 ile birlikte kullanımdan kalkmıştır.
Z
Zaman Yönetimi
Günlük aktiviteleri planlama ve zamanı etkili kullanma becerisidir.