Bir an için, bir süpermarketteki floresan lambaların uğultusunun dayanılmaz bir baş ağrısına, kazağınızın etiketinin sırtınızda bir zımpara gibi hissedilmesine veya uzaktaki bir saatin tik taklarının yanınızdaki kişinin konuşmasını bastırmasına neden olduğunu hayal edin. Asperger sendromlu / otistik pek çok birey için bu senaryolar, abartılı birer örnek değil, günlük yaşamın bir gerçeğidir.

Duyusal hassasiyetler, bu nörolojik farklılığın en temel ve en sık yanlış anlaşılan yönlerinden biridir. Bir önceki "Çekirdek Özellikler ve Tanı Kriterleri" yazımızda bahsettiğimiz DSM-5'in B4 kriteri, tam olarak bu konuya, yani duyusal girdilere karşı aşırı (hiper) veya az (hipo) tepkiselliğe odaklanır. Bu durum bir "kapris" veya "şımarıklık" değil, beynin duyusal bilgileri farklı bir şekilde işlemesinin doğrudan bir sonucudur.

Duyusal İşlemleme Nedir?

Duyusal işlemleme, beynimizin yedi duyumuzdan (görme, işitme, dokunma, tat, koku, denge ve beden farkındalığı) gelen bilgileri organize etme, yorumlama ve bunlara uygun bir tepki verme sürecidir. Çoğu insanda bu süreç otomatik işleyen bir filtre gibidir; önemli bilgilere odaklanmamızı sağlarken, gereksiz arka plan uyaranlarını (örneğin klimanın sesi) göz ardı eder. Aspergerli/otistik bireylerde ise bu filtre, ya çok fazla uyaranın geçmesine izin verir ya da çok azını içeri alır.

Hiper-Duyarlılık (Aşırı Hassasiyet): Dünya Çok Gürültülü Olduğunda

Hiper-duyarlılık, beynin sıradan duyusal girdilere aşırı tepki vermesi ve bu uyaranları rahatsız edici, bunaltıcı ve hatta acı verici olarak algılamasıdır. Bu durumdaki bir birey, kendini sürekli bir "duyusal bombardıman" altında hissedebilir.

• İşitsel (Ses): Elektrik süpürgesi, sifon, el kurutma makinesi gibi ani ve yüksek seslere karşı aşırı tepki verme. Kalabalık ortamlardaki insan uğultusundan bunalma.
• Görsel (Işık): Parlak ışıklardan, güneş ışığından veya yanıp sönen ışıklardan rahatsız olma. Hareket eden nesnelere odaklanmakta zorlanma.
• Dokunsal (Dokunma): Belirli kumaşların dokusundan (örneğin yün), giysi etiketlerinden veya dikiş yerlerinden rahatsız olma. Beklenmedik bir dokunuştan veya sarılmaktan kaçınma.
• Tat ve Koku: Yiyeceklerin dokusuna, kokusuna veya tadına karşı aşırı hassasiyet nedeniyle çok seçici yeme davranışları gösterme. Parfüm veya temizlik malzemesi gibi kokulara karşı yoğun tepkiler.

Hipo-Duyarlılık (Az Hassasiyet): Dünyanın Sesini Açmak

Hipo-duyarlılık ise tam tersi bir durumu ifade eder. Beyin, duyusal girdilere yeterince tepki vermez, bu da bireyin çevresindeki dünyayla bir bağ kurabilmek için daha yoğun ve güçlü uyaranlar aramasına neden olur.

• İşitsel: İsmiyle seslenildiğinde dönüp bakmama veya duymuyormuş gibi görünme.
• Dokunsal: Acı, sıcak veya soğuğa karşı daha az tepki gösterme. Sıkıca sarılmaktan, ağır battaniyeler altında olmaktan veya nesnelere çarpmaktan hoşlanma.
• Vestibüler (Denge) ve Propriyoseptif (Beden Farkındalığı): Kendi etrafında dönme, sallanma, zıplama gibi yoğun hareketler arama. Bu, bedeni hakkında daha fazla duyusal geri bildirim alma ihtiyacından kaynaklanır.

Duyusal Arayış ve Kendini Düzenleme (Stimming)

Sallanma, kendi etrafında dönme, parmak şıklatma veya kanat çırpma gibi tekrarlayıcı hareketler (stimming), dışarıdan bakıldığında "tuhaf" veya "anlamsız" görünebilir. Ancak bunlar, aslında bireyin duyusal sistemini düzenlemek için kullandığı son derece işlevsel ve önemli başa çıkma mekanizmalarıdır.

• Aşırı uyarılmış bir birey (hiper-duyarlı), dış dünyadan gelen kaotik uyaranları engellemek ve kendini sakinleştirmek için sallanabilir.
• Az uyarılmış bir birey (hipo-duyarlı) ise, beyninin ihtiyaç duyduğu girdiyi sağlamak ve uyanıklık seviyesini artırmak için zıplayabilir veya dönebilir.

Sonuç

Duyusal hassasiyetler, Asperger/OSB deneyiminin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu davranışları birer "problem" olarak görmek yerine, bireyin dünyayı nasıl algıladığını ve kendini nasıl düzenlemeye çalıştığını gösteren önemli ipuçları olarak kabul etmek gerekir. Bu farklılıkları anladığımızda, bireyin daha rahat, güvende ve odaklanmış hissedeceği ortamlar yaratabiliriz.

Bu hassasiyetleri yönetmek ve bireyin kendini daha iyi düzenlemesine yardımcı olmak için Ergoterapi ve Duyu Bütünleme gibi etkili yöntemler bulunmaktadır. Bu konuyu "Eğitim ve Destek Yöntemleri" kategorimizde detaylı olarak inceleyeceğiz.