Bağımsız bir yaşam sürmek, her şeyi tek başına ve yardımsız yapmak anlamına gelmez. Gerçek bağımsızlık, kişinin kendi hayatını etkili bir şekilde yönetmek için gerekli becerilere, stratejilere ve destek sistemlerine sahip olmasıdır. Asperger sendromlu / Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan bireyler için, günlük yaşamın getirdiği bazı talepler (planlama, organizasyon, duyusal zorluklar) bu süreci karmaşıklaştırabilir. Ancak doğru yaklaşımlar ve araçlarla bu becerilerin tümü öğrenilebilir ve geliştirilebilir.

Bu rehber, bağımsız yaşamın temel direkleri olan öz-bakım, ev yönetimi, bütçe planlaması ve organizasyon konularında pratik ve uygulanabilir stratejiler sunmaktadır.

Öz-Bakım Becerileri: Bedeninize ve Zihninize İyi Bakmak

Öz-bakım, sağlıklı bir yaşamın temelidir. T.C. Sağlık Bakanlığı Aile Rehberi'nde de belirtildiği gibi, otizmde tedavinin hedeflerinden biri "öz bakım, günlük ve bağımsız yaşam becerilerinin geliştirilmesidir".

Kişisel Hijyen

Zorluklar: Su sıcaklığı, sabun kokusu, diş fırçasının dokusu gibi duyusal hassasiyetler; görevleri her gün hatırlama ve başlatma zorlukları.

Stratejiler: Banyoya veya lavabo aynasına asılacak görsel bir kontrol listesi (örneğin; "dişlerini fırçala", "yüzünü yıka", "deodorant sür" adımlarını içeren resimler) oluşturmak. Kokusuz veya tercih edilen kokuda ürünler kullanmak. Görevler için günlük telefon alarmları kurmak.

Beslenme

Zorluklar: Yemek yemeyi unutma, duyusal temelli gıda seçiciliği, yemek hazırlama adımlarını planlama güçlüğü.

Stratejiler: Haftalık basit bir yemek planı oluşturmak. Resimli veya adım adım tarifler kullanmak. Sağlıklı atıştırmalıkları önceden porsiyonlara ayırarak hazır tutmak. Yemek ve su içme saatleri için hatırlatıcılar kurmak.

Uyku

Zorluklar: Zihni "kapatamama", kaygı, odadaki ışık veya ses gibi duyusal rahatsızlıklar.

Stratejiler: Her gün aynı saatte yatıp aynı saatte kalkarak tutarlı bir uyku rutini oluşturmak. Uyumadan önce rahatlatıcı aktiviteler yapmak (kitap okumak, sakin bir müzik dinlemek). Işık sızdırmayan perdeler (blackout), beyaz gürültü makineleri veya ağırlıklı battaniyeler gibi duyusal araçlardan faydalanmak.

Ev Yönetimi ve Günlük Rutinler

Öngörülebilir rutinler, kaygıyı azaltmanın ve günlük görevleri yönetmenin anahtarıdır. Rehber'de de vurgulandığı gibi, "Sabah uyanma, yemek yeme, tuvalete gitme, uyku saati, banyo yapma zamanının rutinlerinin belirlenmesi gerekmektedir".

Temizlik ve Düzen

Haftalık bir temizlik programı oluşturmak (örneğin; "Pazartesi: Çöpleri çıkar", "Çarşamba: Çamaşır yıka", "Cuma: Toz al"). Büyük görevleri küçük adımlara bölmek (örneğin; "Mutfağı Temizle" -> 1. Bulaşıkları yıka, 2. Tezgahı sil, 3. Yeri süpür).

Alışveriş

Markete gitmeden önce mutlaka bir liste hazırlamak. Duyusal yüklenmeyi azaltmak için daha az kalabalık saatlerde alışverişe gitmek.

Finansal Yönetim: Bütçenizi Planlamak

Para yönetimi, soyut kavramlar içerdiği için zorlayıcı olabilir. Somut araçlar kullanmak bu süreci kolaylaştırır.

Bütçe Oluşturma

Gelir ve giderleri takip etmek için basit bir hesap tablosu (Excel, Google Sheets) veya bir bütçe uygulaması kullanmak. Harcamaları "Kira", "Faturalar", "Market", "Ulaşım" gibi net kategorilere ayırmak.

Fatura Takibi

Mümkün olan tüm faturalar için otomatik ödeme talimatı vermek. Diğer faturalar için takvime son ödeme tarihlerini işaretlemek ve hatırlatıcılar kurmak.

Planlama ve Organizasyon (Yönetici İşlevler)

Yönetici işlevler, beynin "CEO"su gibidir; planlama, organize olma, zamanı yönetme gibi becerileri içerir. Bu alandaki zorluklar için dışsal destekler çok etkilidir.

Zaman Yönetimi

Bir işin ne kadar süreceğini tahmin etmek zor olabileceğinden, görsel zamanlayıcılar (Time Timer gibi) veya telefonun kronometresini kullanmak.

Randevu Takibi

Tüm doktor, resmi kurum vb. randevularını tek bir dijital takvimde tutmak ve etkinlik için birden fazla (örneğin; 1 gün önce ve 2 saat önce) hatırlatıcı kurmak.

Problem Çözme

Sık karşılaşılan sorunlar için "Eğer-O zaman" planları oluşturmak. (Örnek: "Eğer otobüsü kaçırırsam, o zaman bir sonraki otobüsün saatine bakarım ve gerekirse gideceğim yeri arayıp gecikeceğimi haber veririm.")

Sonuç

Bağımsız yaşam becerilerini geliştirmek, zaman, pratik ve sabır gerektiren bir süreçtir. Önemli olan, mükemmel olmak değil, ilerleme kaydetmektir. Görevleri küçük, yönetilebilir adımlara bölmek, görsel ve teknolojik yardımcılardan faydalanmak ve en önemlisi, tutarlı rutinler oluşturmak, bireyin kendi hayatının kontrolünü eline alarak özgüvenini ve bağımsızlığını artırmasının en etkili yoludur.

Bu pratik beceriler, hayatın en önemli alanlarından biri olan profesyonel dünyada başarılı olmak için de bir temel oluşturur. Bir sonraki yazımızda, "3.1.4. Kariyer ve İş Hayatı: Güçlü Yönleri Avantaja Çevirmek" konusunu ele alacağız.

Kaynaklar

• T.C. Sağlık Bakanlığı, Otizm Spektrum Bozukluğu Aile Rehberi, 2022
• Diğer Referanslar: Bu yazı, National Autistic Society (UK) gibi kurumların OSB'li yetişkinlere yönelik bağımsız yaşam becerileri üzerine yayınladığı kapsamlı rehberlerden elde edilen stratejilerle zenginleştirilmiştir.