Asperger sendromu / Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) tanısı, bir uzman için sadece "evet" veya "hayır" demekten ibaret değildir. Bu, benzer belirtiler gösterebilen diğer tıbbi ve psikiyatrik durumları bir dedektif titizliğiyle eleme sürecidir. "Ayırıcı tanı" olarak adlandırılan bu kritik adım, bireyin doğru desteği alabilmesi için hayati önem taşır, çünkü yanlış bir tanı, etkisiz müdahalelere ve yıllar süren yanlış anlaşılmalara yol açabilir.

Bu yazı, OSB'nin en sık karıştırıldığı durumları, örtüşen belirtileri ve uzmanların bu durumları birbirinden nasıl ayırdığını inceleyecektir. Unutulmamalıdır ki, bu bilgiler yalnızca bilgilendirme amaçlı olup, tanı koyma yetkisi sadece bu alanda uzmanlaşmış hekimlerdedir.

Neden Ayırıcı Tanı Bu Kadar Önemli?

Doğru tanı, doğru kapıyı açan anahtar gibidir. Örneğin, sosyal zorlukları sadece "sosyal anksiyete" olarak etiketlenen bir çocuğa anksiyete tedavisi uygulanabilir. Ancak eğer bu zorlukların kökeninde OSB'nin getirdiği sosyal ipuçlarını farklı işleme durumu varsa, anksiyete tedavisi tek başına yetersiz kalacaktır. Ayırıcı tanı, belirtilerin kökenindeki asıl "işletim sistemini" anlamayı ve müdahaleleri buna göre şekillendirmeyi sağlar.

En Sık Karıştırılan Durumlar ve Aralarındaki Farklar

1. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Bu, belki de OSB ile en sık örtüşen ve karıştırılan durumdur. Hatta birçok bireyde her iki durum bir arada bulunabilir (komorbidite).

Örtüşen Belirtiler:

• Sosyal zorluklar (söz kesme, sosyal ipuçlarını kaçırma).
• Duyusal hassasiyetler (belirli seslere veya dokulara karşı aşırı tepki).
• Yürütücü işlevlerde zorluklar (planlama, organizasyon, başlanan işi bitirme).
• Yoğun ilgi alanları ("hiper-odaklanma").

Ayırt Edici Noktalar:

• Sosyal Zorluğun Kökeni: OSB'li bir birey, sosyal kuralları içsel olarak anlamakta zorlandığı için ipuçlarını kaçırır. DEHB'li bir birey ise dürtüsellik veya dikkatsizlik nedeniyle bu ipuçlarını kaçırır; kuralları bilir ama uygulamakta zorlanır.
• İlgi Alanlarının Doğası: DEHB'deki "hiper-odaklanma" genellikle yeni ve heyecan verici konulara yöneliktir ve zamanla değişebilir. OSB'deki "özel ilgi alanı" ise daha sistematik, derin ve uzun sürelidir.

2. Sosyal Anksiyete Bozukluğu

Örtüşen Belirtiler:

• Kalabalık ve sosyal ortamlardan kaçınma.
• Göz teması kurmakta zorlanma.
• Sohbet başlatmada veya sürdürmede güçlük.

Ayırt Edici Noktalar:

Kaçınmanın Motivasyonu: Sosyal anksiyetesi olan birey, başkaları tarafından olumsuz yargılanma korkusu nedeniyle sosyal ortamlardan kaçınır. OSB'li bir birey ise genellikle duyusal yüklenme, sosyal yorgunluk veya sosyal kuralların belirsizliğinin yarattığı stres nedeniyle kaçınır.

3. Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)

Örtüşen Belirtiler:

• Tekrarlayıcı (ritüelistik) davranışlar.
• Rutinlere sıkı sıkıya bağlılık.
• Yoğun ve sınırlı ilgi alanları.

Ayırt Edici Noktalar:

Davranışın Amacı: OKB'de tekrarlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar), genellikle istenmeyen ve kaygı yaratan bir düşünceyi (obsesyon) "etkisiz hale getirmek" için yapılır ve bir zorunluluk hissi taşır. OSB'deki tekrarlayıcı davranışlar (stimming) veya rutinler ise genellikle kendi içinde keyif verici, sakinleştirici veya duyusal sistemi düzenleyici bir amaca hizmet eder.

4. Dil ve Konuşma Bozuklukları

Örtüşen Belirtiler:

• Konuşmanın gecikmesi.
• Dilin alışılmadık veya tuhaf kullanımı.

Ayırt Edici Noktalar:

Sorunun Niteliği: Birincil dil bozukluğunda sorun, dilin mekaniği (gramer, kelime bilgisi) veya anlaşılması ile ilgilidir. Asperger profilinde ise dilin mekaniği genellikle sağlam, hatta ileri düzeydedir; asıl zorluk dilin sosyal kullanımı (pragmatik dil) alanındadır: şaka, ima, kinaye gibi soyut kavramları anlamak, sohbeti karşılıklı sürdürmek gibi.

5. Diğer Durumlar

T.C. Sağlık Bakanlığı Aile Rehberi'nde de vurgulandığı gibi, tanı sürecinde aşağıdaki durumların da dışlanması veya değerlendirilmesi önemlidir:

• Duyusal Bozukluklar: Konuşmaya tepkisizlik veya göz teması kurmama gibi belirtilerin, altta yatan bir işitme veya görme kaybından kaynaklanmadığından emin olunmalıdır.
• Nörolojik Durumlar: Bazı epileptik ensefalopati türleri gibi durumlar, OSB benzeri belirtilerle (konuşma geriliği, iletişim bozuklukları, stereotipik hareketler) ortaya çıkabilir ve bir çocuk nöroloji uzmanı tarafından değerlendirilmelidir.

Sonuç

Ayırıcı tanı, bir uzmanın deneyim, bilgi ve dikkat gerektiren bir sanatıdır. Belirtilerin yüzeyde neye benzediğinden çok, o belirtinin altındaki temel motivasyonu ve nörolojik işleyişi anlamayı gerektirir. Bu nedenle, doğru tanıya ve dolayısıyla doğru desteğe ulaşmak için bu süreci yürütebilecek yetkin bir uzmana başvurmak esastır.

Doğru bir tanıya ulaşıldıktan sonraki en önemli adım, bu tanının resmi belgelere dökülmesi ve sağladığı hakları anlamaktır. Bir sonraki yazımızda, "Tanı Sonrası: Raporu Anlamak ve Aile İçin İlk Adım Rehberi" konusunu ele alarak bu bürokratik ama önemli süreci aydınlatacağız.